Als we aan kerstmarkten denken, dan denken we vooral aan Duitsland, Frankrijk en eigen land. Maar ook in Italië wordt er volop kerst gevierd. Zoals in Umbrië, waar de kerststal werd uitgevonden, maar de kerstboom pas laat z'n intrede deed. Wij trokken naar zes historische steden in het groene hart van Italië op zoek naar authentieke kerstsfeer. Wat we vonden? Een ondergrondse kerstmarkt, de grootste kerstboom ter wereld, de mooiste kathedraal en het smalste straatje van heel Italië. Voor elke stad geven we als toemaat nog een leuke kunst- en tafeltip mee. Buon natale!

Stille nacht, blauwe nacht: de indrukwekkende kerststal bij de Sint-Fransiscusbasiliek.

ASSISI: De wieg van de kerststal. Als we de Italianen mogen geloven, is de Heilige Fransiscus van Assisi de geestelijke vader van de kerststal. Hij was de eerste die ooit een (levende) kerststal  liep opzetten, meer bepaald anno 1223 in Greccio. Een traditie die in de Giardini di San Francesco in zijn geboortestad Assisi springlevend wordt gehouden. Ieder jaar rond kerst kan je er namelijk een immense kerststal bewonderen, met vele kleurrijke figuren in de gloed van de verlichte Sint-Fransiscusbasiliek. Meer authentieke kerstsfeer proef ik op Piazza del Comune, het middeleeuwse plein met fontein, stadhuis, antieke Minervatempel én de jaarlijkse kerstmarkt. 's Avonds wanneer het plein sfeervol verlicht is, is het er aangenaam struinen tussen de kleine kraampjes. In de omliggende straten vergaap ik mij aan de vorm en inhoud van winkels met lokale lekkernijen: salami's, en kazen uit Norcia,  Umbrische wijnen, noga en zoetigheden als salame di cioccolata. In de vele souvenirshops koop je op aflaten en aureolen na zowat alles wat heilig is. Vooral beeldjes van Sint-Fransiscus, een ris stervoetballers en houten Pinocchio's lijken erg in trek te zijn.

Sint-Fransiscusbasiliek: bovenkerk met fresco's van Giotto.

TIP: Iets waar je niet aan voorbij mag lopen in Assisi is de Sint-Fransiscusbasiliek, de ondergrondse crypte met het graf van de Heilige Fransiscus waarop simultaan twee kerken werden gebouwd. De benedenkerk oogt eerder somber en contrasteert fel met de kleurrijke bovenkerk. Je kan er werken bewonderen van beroemde Italiaanse meesters zoals Giotto, Cimabue en Lorenzetti. Blikvanger zijn de 28 kleurrijke fresco's van Giotto in de bovenkerk die het leven van de Heilige Fransiscus verbeelden. Sinds 2000 staat de basiliek met hebben en houden op de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Ristorante Recanto: gevulde pasta in bouillon.

TAFELEN: Altijd handig als je je voor een lekker diner niet hoeft te verplaatsen. In Ristorante Recanto van Hotel Valle de Assisi waar ik verblijf, word ik verwend met een authentiek Umbrisch kerstmenu: heerlijke linzensoep, romige risotto met truffels en pompoenblokjes, gevulde pasta in bouillon, gekookt rundvlees met sausjes (om duimen en vingers bij af te likken!) en Assisi-strudel met kaneelijs als dessert. Bij elke gang krijg ik een aangepaste wijn uit de regio geserveerd.

Todi.

TODI: Kerst in de zon. Als ik 's ochtends vroeg van Assisi naar Todi rijd, is het buiten spierwit. Het is geen voorbode van een witte kerst, wel hardnekkige rijm. Het hele Perugiaanse landschap is gehuld in een dichte mist, behalve het 400m hoog gelegen Todi dat baadt in de zon. Het uitzicht vanaf de 16e eeuwse Santa Maria della Consolazione is bijna onwezenlijk. Ik kijk er uit op heuveltoppen met boerderijtjes en olijfgaarden die boven de mist uitzweven als kleine eilanden in de wolken. Een wandeling bergop voert me naar Piazzo del Popolo met rondom middeleeuwse gebouwen en middenin een schaatsbaan. De oergezellige kerstsfeer op het plein staat haaks op het warme, mooie weer. Kerst in Todi is eerder kleinschalig, maar dés te leuker. Eén van de hoogtepunten is een spectaculaire video mapping 3D die iedere avond op Palazzo dei Priori wordt geprojecteerd.

Ristorante La Mulinella.

TIP: De trappen naar de 14e eeuwse Santa-Maria Annunziata kathedraal (Duomo di Todi) zijn steil, maar het loont absoluut de moeite om ze te beklimmen. Het meest opvallende aan deze kerk in Romaans-Gotische stijl is haar uitgesproken soberheid. Wandel binnen en bewonder 'Het Laatste Oordeel' (1596), een indrukwekkend fresco van Ferraú Fenzoni die zich voor dit werk liet inspireren door het gelijknamige tafereel van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel.

TAFELEN: Een restaurant dat in geen tijd volstroomt met locals is altijd een goede referentie. In ristorante La Mulinella in Todi staat de 80 jarige eigenares Irma eigenhandig enorme pannen boven het vuur te schudden om het de klanten naar hun zin te maken. Haar brood dat ze zelf bakt in een enorme houtoven is onweerstaanbaar lekker. Ook de pasta is vers en huisgemaakt. Ik proef er twee van haar specialiteiten: gnocchi con pomodoro en fettucine con tarttufi die ik doorspoel met een witte Montorsolo en een rode Roccafiore, twee excellente wijnen uit de nabije omgeving. Ook haar cinghiale alla cacciatore schijnt legendarisch te zijn. Een niet te missen adres in Todi.

Piazza IV Novembre in Perugia.

PERUGIA: Een ondergrondse kerstmarkt. Een lange roltrap voert me tot in het hart van Rocca Paolina, het oude kasteelfort van Perugia dat Paulus III in 1540 liet bouwen. Tenminste wat er nog van rest, want de inwoners hadden zodanig de pest aan deze kerkelijke leider dat ze er deftig met de sloophamer tegen aan gingen. Ik wandel er langs de kleurrijke kraampjes van Natale alla Rocca, de jaarlijkse kerstmarkt in de ondergrondse gangen van Rocca Paolina. Wie graag kerstcadeau's wil kopen op een wel heel ongebruikelijke plek is hier aan het juiste adres. Een origineel cadeau bijvoorbeeld zouden Baci Perugina's kunnen zijn, de beroemde chocoladebonbons met liefdesbriefjes uit Perugia. Ik proef ze in de shop van Augusta Perusia in Via Bonazzi. Bij patisserie Sandri in Corso Pietro Vanucci proef ik  dan weer torciglione, een slangvormige Umbrische kerstcake met amandelen. Zeemzoet, maar met de feestdagen wordt er niet op een calorie meer of minder gekeken. 

Fontana Maggiore.

Kerstmarkt bij Palazzo dei Priori.

TIP: Bewonder de grootste collectie Umbrische kunst ter wereld in Galleria Nazionale dell' Umbria in Palazzo dei Priori. De verzameling omvat prachtige schilderijen uit de Umbrische school uit de 13e tot de 19e eeuw, met klinkende namen als Perugino en Fra Angelico. Vooral de collectie Caravaggisten, de navolgers van Caravaggio, is bijzonder indrukwekkend. Piece de résistance - en wat op mij een diepe indruk maakt - is het prachtige altaarstuk dat Fra Angelico in 1438 schilderde voor de Basilica San Domenica in Perugia.

TAFELEN: Al het beste uit Umbrië op één plek: Luigi en Barbara runnen al meer dan 10 jaar Trattoria del Borgo in Perugia waar ik een degustatie krijg van de beste olijfoliën en wijnen uit de regio, gevolgd door huisgemaakte charcuterie en heerlijke kazen uit Norcia. Als primi eet ik pappardelle met everzwijnsaus en als hoofdschotel bacalao op z'n kerst. Afronden doe ik met tozzeti en vin santo, een zoete Toscaanse dessertwijn. Drie uur aan tafel, dat kan tellen, maar ik neem het er graag bij.

Sint Pieter en Sint-Johanneskerk (Gubbio).

GUBBIO: De grootste kerstboom ter wereld. Van de inwoners van Gubbio wordt gefluisterd dat ze gek zijn omdat er ooit een asteroïde op het stadje zou zijn ingeslagen. Hoewel er voor deze bewering nooit sluitend bewijs werd geleverd, stemt de exuberante manier waarop er kerst wordt gevierd toch tot nadenken. Heel indrukwekkend zijn de kersttaferelen in de middeleeuwse straatjes en langs de Camignano rivier. Meer dan honderd levensechte poppen verbeelden er oude ambachten in een sprookjesachtig decor en 'beamen' me eeuwen terug in de tijd. Dan is er nog de kerstboom. Hoewel deze traditie uitgesproken Noord-Europees is en slechts langzaam Italië binnensijpelt, weten ze in Gubbio best van aanpakken. Je vindt er namelijk de grootste kerstboom ter wereld. Hoewel geen échte, hij staat wel als zodanig in het Guinness Book of Records. De kerstboom -650m lang bij 350m breed - kan je ieder jaar van 7 december tot 10 januari bewonderen tegen de wand van Monte Ingino. Meer dan acht kilometer elektrische kabel en 3000 lampen zijn nodig om dit immense kerstmonument te realiseren dat tot 50 km ver te zien is. Detail: in 2011 werden de lichtjes door Paus Benedictus vanop afstand met een tablet aangestoken. In 2014 deed Paus Fransiscus dit nog eens lichtjes over.

Kersttaferelen in de straten van Gubbio.

TIP: Wie Gubbio verkent, verzeilt net als ik vanzelf op Piazza Grande bij het 14e eeuwse Palazzo dei Consoli. Dit middeleeuwse paleis was oorspronkelijk een openbare fontein om de bewoners van Gubbio van drinkwater te voorzien. Vandaag is het een museum, Museo Civico, met kunst en archeologische vondsten uit en rond de stad. Highlights zijn de wereldberoemde Tabulae Iguvinae, zeven koperen platen uit de 3e en 2e eeuw v. Chr. in Umbrisch-Etruskisch en Umbrisch-Latijns schrift, die in 1444 bij de Romeinse Jupitertempel werden gevonden. In Gubbio zijn ze bijzonder trots op deze kleinoden die ontzettend belangrijk bleken voor het inzicht van de Italiaanse dialecten.

Taverna del Lupo: (pasta met) truffels, dé specialiteit.

TAFELEN: Dat Gubbio één van mijn favoriete Umbrische steden is, heeft ook te maken met Taverna del Lupo, een van de beste restaurants uit de wijde omtrek. Chef Claudio Ramacci roert er al meer dan 30 jaar in de potten, groeide op bij het fornuis en leerde het vak van vader op zoon. Ik eet er een heerlijk zesgangen kerstmenu met aangepaste wijnen waar rijkelijk truffels worden over gestrooid, hún specialiteit. Het dessert, parfait al bacio perugina, is een van hun paradepaardjes. Ook de wijnkelder kan tellen met meer dan 5000 labels. Het decor is uitgesproken klassiek, het personeel bedient in zwart pak, wit hemd en (vlinder-) das, maar ook dat heeft zijn charmes.

Gubbio: de grootste kerstboom ter wereld.

CITTÀ DELLA PIEVE: Monumentale kerstscène. Wat me meteen opvalt in Città della Pieve zijn de huizen in typische roodbruine baksteen die terplaatse wordt gefabriceerd. Behalve baksteen staat Città della Pieve en bij uitbreiding het hele gebied rond Lago Trasimeno bekend om z'n saffraan, die er al sinds de 13e eeuw wordt geteelt. Een stadswandeling voert me langs de mooiste vergezichten op het omliggende landschap, Cattedrale dei Santi Gervasio e Protasio, Rocca Perugina (het fort) en Vicolo Baciadonne (Love Street) zowat het smalste straatje van heel Italië waar je elkaar letterlijk onmogelijk kan passeren. Eén van de uitzonderingen op de baksteenregel is het statige Palazzo della Corgna over de kathedraal dat opgetrokken werd in natuursteen. Elk jaar zakken duizenden nieuwsgierigen af naar de gewelven van dit 16e eeuwse paleis voor het huzarenstuk van het stadje: Presepe Monumentale. Al sinds 1957 wordt deze immense ondergrondse kerstscène door enkele enthousiaste vakmannen in elkaar getimmerd. Kerststallen hebben een lange traditie in Umbrië, maar die van Città della Pieve is bekend tot in alle uithoeken van Italië.

'Adoration of the Magi' - Pietro Perugino (Cittá della Pieve).

TIP: Eén van de spilfiguren uit de Umbrische school is ongetwijfeld Pietro Perugino. Deze in Cittá della Pieve geboren schilder verdiende z'n sporen in Firenze en Rome en werkte mee aan o.a. de fresco's van de Sixtijnse kapel. Ook in zijn geboortestad kan je werken van hem bezichtigen, waaronder 'The Baptism of Christ' in de kathedraal en 'The Descent of the Cross' in het prachtige Diocesan Museum. In de Santa Maria dei Bianchikerk in Via Pietro Vanucci kan je zelfs een van z'n topwerken bewonderen: 'The Adoration of the Magi'. Dit muurgrote fresco uit 1504 is geschilderd met vibrante kleuren en in de dromerige sfeer die Perugino typeert. Het werk is niet alleen interessant als kunstwerk op zich, maar geeft ook een leuke inkijk op de heersende mode van die tijd. 

TAFELEN: Ook hier geldt: waar locals samenhokken zit je snor. Bruno en Santina Coppetta namen in 1965 het stadsrestaurant over en doopten het om tot Trattoria Copetta Bruno. Je eet er heerlijk Italiaans, de specialiteit is gegrild vlees, in een mixed decor tussen trendy en klassiek. Gerechten op basis van saffraan, truffels, paddenstoelen en wild staan enkel in het seizoen op het menu. Het restaurant heeft een kaart met Italiaanse wijnen om 'u' tegen te zeggen. Ik stap er binnen voor 'een snelle lunch' die al gauw meer dan twee uur duurt.

Kerstsfeer in het middeleeuwse Orvieto.

ORVIETO: Na een korte rit bergop en een paar lange roltrappen bereik ik Piazza del Repubblica in Orvieto. Op dit middeleeuwse plein met de Chiesa di Sant-Andrea, een Romaanse kerk met decagonale klokkentoren, verzeil ik  meteen tussen de drukte van de kerstmarkt. Ook in de smalle straatjes naar het centrum proef ik van de gezellige kerstsfeer die overal hangt. Ik zie er vooral winkeltjes met streekproducten, kleurrijke shops met handy crafts, bars en restaurantjes. Orvieto werd gebouwd op een rug van vulkanische tufsteen, die de stad al sinds de Etruskische tijd een soort van natuurlijke bescherming biedt. Bij de funicular in het oosten geniet ik van een wijds panorama over de omgeving. Ik daal er af in Pozzo di San Patrizio, een 65m diepe waterput uit de 16e eeuw die gegraven werd om de stad in tijden van beleg van water te voorzien. Ik wandel naar beneden - en terug naar boven - via een ingenieus systeem dat de muilezels van weleer behoedde om elkaar frontaal te kruisen.

Duomo di Orvieto.

TIP: Meer dan twee eeuwen waren nodig om de mooiste kathedraal van Italië uit de grond te stampen: de majestueuze Duomo di Orvieto. De kerk werd opgetrokken in zwart-witte banden die fel contrasteren met de kleurrijke gotische facade van architect Lorenzo Maitani. Die stond niet alleen aan het hoofd van een team beeldhouwers die de gevel voorzagen van expressieve sculpturen, maar droeg zelf ook z'n letterlijke steentje bij. De zwart-witte banden zie je ook in het opvallend lichte interieur van de kerk. Blikvanger daar is de Sint-Briziokapel met een indrukwekkende reeks fresco's van Luca Signorelli. Inspiratie voor dit werk putte de Toscaanse schilder uit zowel de bijbel als Dante's Divina Comedia. 

TAFELEN: Familiebedrijf Bartolomei produceert al meer dan vier generaties olijfolie van de beste kwaliteit. In Olioteca Bartolomei hun  shop en bistro in Orvieto, kan je niet alleen hun oliën proeven, maar suggereert de beperkte kaart ook een aantal gerechten op basis van het beste wat de streek te beiden heeft: van anti pasta, pasta tot enkele vleesgerechten, geflankeerd door hun eigen wijnen. Leuk detail: je kan er eten aan een tafel gemaakt van een oude molensteen. Warm aanbevolen.